Podpisanie przez Polskę Traktatu
Ambasador Remigiusz Henczel, Stały Przedstawiciel RP przy Biurze Narodów Zjednoczonych w Genewie, podpisał w dniu 24 czerwca 2014 r. Traktat z Marrakeszu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej w sprawie ułatwienia dostępu do opublikowanych utworów drukowanych osobom niewidomym i słabowidzącym oraz osobom z niepełnosprawnościami uniemożliwiającymi zapoznawanie się z drukiem.
Celem Traktatu jest ustanowienie międzynarodowego standardu korzystania przez osoby z niepełnosprawnościami z utworów opublikowanych w postaci druku i pozostających pod ochroną przepisów prawa autorskiego.
Traktat został przyjęty 28 czerwca 2013 r. w Marrakeszu podczas Konferencji Dyplomatycznej Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO). Polska jako jedno ze 129 państw zaakceptowała treść Traktatu, podpisując jego akt końcowy. Do chwili obecnej 78 państw złożyło podpis pod uzgodnioną treścią Traktatu. 30 kwietnia br. Traktat podpisała również Unia Europejska.
Potrzeba przyjęcia Traktatu
Według WHO, na świecie żyje dziś 285 milionów osób z niepełnosprawnością wzroku, z czego 39 milionów jest niewidomych, a 246 milionów słabowidzących. 90% niewidomych i niedowidzących żyje w krajach rozwijających się, a 82% to osoby powyżej 50 roku życia. Polski Związek Niewidomych zrzesza ok. 60 tys. osób. Jednocześnie szacuje się, że liczba osób niemogących czytać czarnego druku w Polsce wynosi 300 tys.
Pomimo obowiązywania w wielu państwach, w tym w Polsce, prawa przewidującego ułatwiony dostęp do twórczości niewidomym i niedowidzącym, nie więcej niż 5 % publikacji drukowanych na świecie jest dostępnych w formatach, z którymi osoby te mogą się zapoznawać. Jest to szczególnie dotkliwe w przypadku nowości wydawniczych i dzieł naukowych. Osoby z dysfunkcjami wzroku nie mają swobodnej możliwości korzystania z pełni oferty prasowej i książkowej.
Niezrozumiałym może się wydawać ograniczenie korzystania w dobie stosunkowo łatwej i taniej dystrybucji utworów drukowanych w formie cyfrowej, takich jak e-booki czy materiały w druku powiększonym. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w uzasadnionych obawach wydawców przed wprowadzaniem do nielegalnego obrotu kopii elektronicznych formatów książek i czasopism przekazywanych niepełnosprawnym. W związku z tym zapewnienie satysfakcjonującego dostępu do materiałów drukowanych osobom niewidomym i słabowidzącym wymaga ustalenia zasad wytwarzania i dystrybucji formatów utworów drukowanych, które są bezpieczne z punktu widzenia ochrony interesów wydawców, a jednocześnie zapewniają pełniejszy dostęp do kultury osobom z niepełnosprawnością wzroku.
Skutki przyjęcia Traktatu dla Polski
Związanie Rzeczypospolitej Polskiej Traktatem będzie miało pozytywne skutki w postaci zapewnienia osobom niewidomym i słabowidzącym, a także innym niepełnosprawnym, narzędzi ułatwiających korzystanie z zagranicznych wydań książek i prasy w ramach dozwolonego użytku publicznego. Efektem tego będzie zarówno zwiększenie dostępu polskich niepełnosprawnych do obcojęzycznych materiałów drukowanych, jak i niezakłócona możliwość udostępniania książek wydanych w języku polskim niepełnosprawnym na całym świecie, w tym Polakom mieszkającym za granicą. Jednocześnie prawidłowe funkcjonowanie mechanizmów udostępniania materiałów drukowanych przewidzianych przez Traktat powinno spowodować zwiększenie liczby wydań książek w języku polskim dostępnych w formatach dostosowanych dla potrzeb niepełnosprawnych.
Związanie się Rzeczypospolitej Polskiej Traktatem będzie również stanowiło wyraz poparcia dla działań podejmowanych przez społeczność międzynarodową w ramach realizacji Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ratyfikowanej przez Polskę w 2012 roku (Dz.U. z 2012 r. poz. 1169).
Jak ukształtowane są obecnie polskie przepisy dotyczące korzystania z utworów przez niepełnosprawnych?
Prawo polskie już w chwili obecnej zapewnia osobom niepełnosprawnym możliwość korzystania z utworów, zgodną ze standardami wyznaczonymi przez przyszły Traktat. Związanie się Rzeczypospolitej Polskiej umową międzynarodową nie jest konieczne dla zapewnienia dostępu polskim niepełnosprawnym do utworów i przedmiotów praw pokrewnych opublikowanych w Polsce. Jest jednak niezbędne dla uregulowania możliwości dostępu w Polsce w ramach dozwolonego użytku do utworów drukowanych opublikowanych za granicą, jak również umożliwi dostęp osobom niepełnosprawnym spoza Polski do utworów opublikowanych w naszym kraju.
Kwestia korzystania przez osoby niepełnosprawne z chronionych prawem utworów na zasadzie dozwolonego użytku jest uregulowana w art. 33¹ ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631, z późn. zm.; zwana dalej jako „pr. aut.”). Zgodnie z tym przepisem korzystanie z utworu lub przedmiotów praw pokrewnych w ramach dozwolonego użytku na rzecz osób niepełnosprawnych jest dozwolone, jeżeli odnosi się bezpośrednio do upośledzenia, nie ma zarobkowego charakteru i jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia.
Wyjątek objęty przedmiotowym przepisem został wprowadzony do polskiego prawa w wyniku nowelizacji ustawy z dnia 1 kwietnia 2004 r. i jest związany z implementacją do polskiego porządku prawnego Dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Dyrektywa ta zawiera katalog fakultatywnych wyjątków, które mogą być wprowadzone do porządków prawnych państw Unii Europejskiej. Wyjątek na rzecz osób niepełnosprawnych został określony w art. 5 ust 3 lit. b dyrektywy. Polska wdrożyła przepis tego artykułu w dosłownym brzmieniu. Taki sposób implementacji zapewnia, w przekonaniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, najszerszy możliwy – zgodny z dyrektywą – zakres korzystania z utworów chronionych prawem autorskim przez osoby niepełnosprawne. Warto zaznaczyć, że polskie przepisy nie wprowadzają rozróżnienia korzystania z utworów w ramach dozwolonego użytku z uwagi na rodzaj niepełnosprawności oraz rodzaj utworów lub przedmiotów praw pokrewnych. Korzystanie przez niepełnosprawnych nie pociąga za sobą konieczności zapłaty wynagrodzenia na rzecz uprawnionych.
Ponadto podmioty, mające status bibliotek, archiwów i szkół, udostępniają swoje zbiory osobom niepełnosprawnym w oparciu o kumulatywne stosowanie przepisów art. 28 i 33¹ pr. aut. Zgodnie z art. 28 pr. aut. biblioteki, archiwa i szkoły mogą udostępniać nieodpłatnie, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarze utworów rozpowszechnionych. W oparciu o tę kumulatywną konstrukcję swoje zbiory niepełnosprawnym udostępniają między innymi Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego – Dział Zbiorów dla Niewidomych działająca przy Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej, a także biblioteki akademickie.
Jaki jest zakres zastosowania przepisów Traktatu oraz kto będzie mógł z niego korzystać?
Stosowanie Traktatu ograniczone jest do dzieł literackich i artystycznych, w formie tekstu, zapisu lub związanych z nim ilustracji, opublikowanych lub w jakikolwiek inny sposób publicznie udostępnionych. Ograniczenie zakresu przedmiotowego do opublikowanych utworów drukowanych jest zgodne z intencją Traktatu, który ma ułatwić dostęp osobom niepełnosprawnym do książek i prasy.
Materiały drukowane będę mogły być dystrybuowane jako kopie w formatach umożliwiających dostęp osobom niepełnosprawnym. Są to kopie utworów, które umożliwiają osobom niepełnosprawnym zapoznanie się z utworami w stopniu porównywalnym pod względem skuteczności i wygody z możliwością zapoznania się z utworami przez osoby pełnosprawne. W praktyce takimi kopiami mogą być wydania utworów z dostosowaną odpowiednio dużą czcionką lub kontrastem tła, na którym znajduje się tekst, a także wykorzystujące alfabet Braille’a lub kopie elektroniczne odczytywane przez narzędzia automatycznie transformujące zawartość plików tekstowych na dźwięk. Takie kopie będą mogły być używane jedynie przez beneficjentów oraz będą musiały respektować integralność oryginalnego utworu. Zmiany w utworze będą dopuszczalne tylko w takim stopniu, w jakim będzie to konieczne dla uczynienia go dostępnym dla osoby niepełnosprawnej.
Beneficjentami rozwiązań przewidzianych przez Traktat będą osoby:
1) niewidome,
2) posiadające niepełnosprawność wzroku lub ograniczoną zdolność postrzegania lub czytania niepoddającą się korekcji w takim stopniu, aby funkcja ich wzroku stała się równoważna z funkcją wzroku osób nieposiadających takiego ograniczenia lub takiej niepełnosprawności i w związku z tym niebędących w stanie czytać utworów drukowanych w takim samym stopniu, w jakim mogą to czynić osoby pełnosprawne wzrokowo (osoby słabowidzące),
3) które – z uwagi na inną niepełnosprawność fizyczną – nie są w stanie utrzymać książki lub posługiwać się nią lub też skupić wzroku lub poruszać oczami w stopniu, który w normalnych okolicznościach umożliwiałby czytanie.
Jak będzie wyglądała dystrybucja kopii utworów w dostępnych formatach?
Kluczowym elementem Traktatu jest wprowadzenie instytucji upoważnionych podmiotów, które będą zajmować się udostępnianiem formatów osobom niepełnosprawnym. Status ten będą mogły uzyskać upoważnione lub uznane przez prawo podmioty, prowadzące działalność nienastawioną na zysk w obszarze edukacji, szkoleń, czytania adaptacyjnego lub dostępu do informacji na rzecz beneficjentów. Będą nimi również instytucje rządowe lub organizacje pozarządowe, prowadzące działalność niekomercyjną, których zasadniczym celem statutowym jest realizowanie wyżej wskazanych zadań na rzecz beneficjentów.
Traktat ustanawia zobowiązanie upoważnionych podmiotów do przyjęcia własnych praktyk w zakresie: ustalania, że osoby korzystające z usług są beneficjentami Traktatu; rozpowszechniania i udostępniania kopii utworów wyłącznie na rzecz beneficjentów lub innych upoważnionych podmiotów; zapobiegania nielegalnemu zwielokrotnianiu, rozpowszechnianiu i udostępnianiu kopii utworów; zachowywania należytej staranności w postępowaniu z kopiami utworów oraz prowadzenia rejestru działań związanych z udostępnianiem kopii beneficjentom Traktatu. Upoważnione podmioty będą mogły korzystać jedynie z utworów lub ich kopii pozyskanych w sposób zgodny z prawem.
Z zachowaniem powyższych zasad, zapewniających bezpieczeństwo dystrybucji kopii utworów z punktu widzenia wydawców upoważnione podmioty, bez konieczności uzyskiwania zezwolenia ze strony podmiotów uprawnionych, będą mogły: sporządzać kopie utworów w formacie umożliwiającym dostęp osobom niepełnosprawnym, otrzymywać od innych upoważnionych podmiotów kopie utworów w formacie umożliwiającym dostęp osobom niepełnosprawnym, dostarczać beneficjentom kopie utworów w formacie umożliwiającym dostęp osobom niepełnosprawnym w dowolny sposób, w tym w ramach niekomercyjnego użyczania lub drogą elektroniczną – przewodową i bezprzewodową – i podejmować pośrednie działania służące osiągnięciu tych celów.
Traktat zakłada również korzystanie w ramach dozwolonego użytku bezpośrednio przez beneficjentów oraz osoby będące ich opiekunami. Korzystanie to obejmuje możliwość sporządzenia kopii utworu w formacie umożliwiającym dostęp osobom niepełnosprawnym w ramach prywatnego użytku beneficjenta, pod warunkiem, że beneficjent ma legalny dostęp do utworu lub jego kopii.
Jakie mechanizmy ułatwiające dostęp do utworów przewiduje Traktat?
Obowiązek wprowadzenia dozwolonego użytku do krajowych systemów prawa (art. 4)
Traktat nakłada na państwa zobowiązanie do ustanowienia w ramach krajowego porządku prawnego dozwolonego użytku, w ramach którego beneficjenci będą mieć możliwość korzystania z kopii utworów w przeznaczonych dla nich formatach. Wprowadzone w ten sposób ograniczenia i wyjątki od ochrony prawnoautorskiej będą obejmować: prawo do zwielokrotniania, prawo do rozpowszechnienia oraz prawo do publicznego udostępniania w miejscu i czasie wybranym przez użytkownika. Ponadto, Traktat nakłada obowiązek ustanowienia w prawie krajowym przepisów umożliwiających dokonywanie niezbędnych zmian w utworach w celu dostosowania ich do dostępnych dla beneficjentów formatów.
Polskie prawo autorskie reguluje zakres dozwolonego użytku na rzecz osób niepełnosprawnych w sposób zgodny z przesłankami realizacji zobowiązania określonego w Traktacie. Zarówno zakres podmiotowy (beneficjenci) jak i zakres przedmiotowy (rodzaje utworów i formatów ich kopii) stosowania Traktatu mieszczą się w zakresie normy ustanowionej przez art. 33¹ pr. aut.
Na gruncie polskich przepisów rozważenia i pogłębionych konsultacji społecznych będzie wymagać wprowadzenie do pr. aut. warunku stosowania dozwolonego użytku na rzecz beneficjentów Traktatu zwanego dostępnością handlową. Jego zastosowanie oznaczałoby ograniczenie dozwolonego użytku do przypadków, w których nie jest możliwe komercyjne nabycie kopii utworów w dostępnych dla niepełnosprawnych formatach na warunkach rozsądnych dla polskiego rynku wydawniczego. W chwili obecnej warunek taki jest stosowany przez niektóre ustawodawstwa państw Unii Europejskiej (np. Wielka Brytania, Dania) lub innych krajów (np. Australia, Kanada). W państwach tych uznaje się, że jego funkcjonowanie nie ogranicza szerokiego dostępu osób niepełnosprawnych do utworów drukowanych, gdyż sami wydawcy z przyczyn ekonomicznych są zainteresowani zapewnieniem dostępności określonych formatów wraz z publikacją utworów na rynku. W Polsce jak dotąd podobna przesłanka stosowania dozwolonego użytku nie funkcjonuje. Międzynarodowa wymiana kopii w formatach umożliwiających dostęp niepełnosprawnym (art. 5)
Projekt Traktatu zakłada, że wymiana transgraniczna kopii dostępnych dla niepełnosprawnych będzie opierać się o ustanowioną w ramach umawiających się Stron sieć upoważnionych podmiotów, które będą mogły przekazywać kopie utworów innym upoważnionym podmiotom lub bezpośrednio uprawnionym. Międzynarodowa wymiana kopii utworów nie będzie mogła natomiast odbywać się bezpośrednio pomiędzy beneficjentami.
Jakie kroki należy podjąć, aby doprowadzić do pełnej zgodności polskiego prawa z Traktatem?
Procedura ratyfikacji Traktatu jest konieczna na poziomie Unii Europejskiej oraz w Polsce. Obecnie Komisja Europejska opracowuje sposób ratyfikacji Traktatu przez Unię. Ratyfikacja w Polsce będzie wymagała wprowadzenia dodatkowych przepisów w dwóch obszarach dotyczących: międzynarodowej wymiany kopii utworów w formatach dostosowanych dla osób niepełnosprawnych oraz ochrony kopii utworów importowanych z krajów niebędących stronami umów międzynarodowych dotyczących prawa autorskiego.
Międzynarodowa wymiana kopii utworów w formatach dostosowanych dla niepełnosprawnych
Ratyfikacja Traktatu będzie wymagała wprowadzenia dodatkowych przepisów do pr. aut.:
a) definiujących w polskim prawie status upoważnionych podmiotów, których zadaniem będzie pełnienie roli pośredników w międzynarodowej wymianie kopii utworów w formatach dostosowanych dla osób niepełnosprawnych;
b) ustanawiających procedurę przyznawania statusu upoważnionego podmiotu;
c) określających zakres działania upoważnionych podmiotów i nałożonych na nich obowiązków;
d) definiujących beneficjentów międzynarodowej wymiany kopii utworów, a więc osoby niewidome, słabowidzące i osoby z innymi niepełnosprawnościami uniemożliwiającymi zapoznawanie się z drukiem,
e) określających rodzaje utworów, których formaty, które będą mogły podlegać wymianie międzynarodowej na zasadach określonych w projekcie Traktatu.
Wskazana regulacja może zostać wprowadzona do art. 33¹ pr. aut. w postaci kolejnych ustępów. Na jej podstawie Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego wydawałby zezwolenia na prowadzenie działalności przez upoważnione podmioty oraz sprawowałby nad nimi nadzór w zakresie wymiany międzynarodowej kopii utworów w formatach dostosowanych dla osób niepełnosprawnych. Określona w ten sposób regulacja zapewniałaby zgodność polskiego prawa z wymaganiami ustanowionymi przez Traktat.
Ochrona kopii utworów importowanych z krajów niebędących stronami umów międzynarodowych dotyczących prawa autorskiego
Jedną z podstawowych zasad prawa autorskiego jest ograniczenie możliwości stosowania przepisów prawa do terytorium danego kraju. Zakres zastosowania zasady terytorialności w prawie polskim wyznacza art. 5 pr. aut., w którym określa się kategorie utworów chronionych przez prawo polskie. W związku z tym, że skutkiem implementacji przedmiotowego Traktatu może być import kopii utworów niemieszczących się w katalogu określonym w art. 5 pr. aut., należy rozważyć jego uzupełnienie o nową kategorię – innych niż określone w pkt 1-4 utworów, których kopie zostały importowane na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w celu zwielokrotnienia, rozpowszechnienia lub udostępnienia beneficjentom Traktatu. Wobec tego rodzaju utworów można rozważyć przyznanie uprawnionym podmiotom szczególnego roszczenia o charakterze zakazowym, na podstawie którego mogliby zapobiegać nielegalnemu korzystaniu z kopii utworu. Tego rodzaju regulacja zapewniłaby zgodność polskich przepisów z Traktatem – wobec tak określonej kategorii utworów stosowałyby się bowiem przepisy dotyczące dozwolonego użytku przewidziane przez ustawę o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
źródło: informacja prasowa Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 03.07.2014 r.